Συνεχίζουμε τους διαδικτυακούς μας περιπάτους, ολοκληρώνοντας αυτόν τον κύκλο των εξ αποστάσεως περιπάτων που μας επέβαλλε η πανδημία, με την περιήγησή μας σε έναν από τους παλαιότερους και πιο ενδιαφέροντες ιστορικούς κήπους της πόλης μας, που είναι οι «Κήποι του Πασά» και που δημιουργήθηκαν το 1904, ταυτόχρονα με το Δημοτικό Νοσοκομείο (μετέπειτα Νοσοκομείο «Άγιος Δημήτριος»), αποτελώντας αρχικά αναπόσπαστο τμήμα του. Η δημιουργία του Δημοτικού αυτού Πάρκου, έξω από τα ανατολικά τείχη της πόλης, αποτελεί τμήμα ενός συνολικού σχεδιασμού εξωραϊσμού της πόλης, που ξεκίνησε δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα με τη δημιουργία της οδού Χαμηδιέ και του ομώνυμου σιντριβανιού. Η Χ.Α.Ν.Θ. και το Παράρτημα Θεσσαλονίκης της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, σε συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης και άλλους φορείς, διοργανώνουν από το 2016 και κάθε χρόνο, εκδηλώσεις στο Δημοτικό Πάρκο των Κήπων του Πασά με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Περιβάλλοντος (5 Ιουνίου). Στόχος των εκδηλώσεων ήταν να αποτελέσει μια βάση συνεργασίας των συναρμόδιων φορέων, των σχολείων και των κατοίκων της περιοχής για την ανάδειξη της αξίας και της σημασίας του συγκεκριμένου ιστορικού τόπου πρασίνου, καθώς και της ανάγκης προστασίας του. Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, αφιερώνεται και ο συγκεκριμένος διαδικτυακός περίπατος, με μια αναδρομή σε όλα αυτά τα χρόνια.
Δείτε το βίντεο εδώ (click!)
Οι Κήποι του Πασά και το ιστορικό σιντριβάνι
Πηγή: Νίκος Μουτσόπουλος, Θεσσαλονίκη 1900-1917, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 106
Στην Ανατολική εκτός των τειχών περιοχή της Θεσσαλονίκης δεσπόζουν μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα τα ανατολικά βυζαντινά τείχη με τους πύργους τους. Την περιοχή αυτή, που διέτρεχαν χείμαρροι, τα μόνα σημεία αναφοράς πριν από την οργανωμένη επέκταση της πόλης στα τέλη του 19ου αιώνα αποτελούν οι νεκροπόλεις των διαφόρων κοινοτήτων της πόλης, που δημιουργούνται στις ίδιες περιοχές όπου και τα κοιμητήρια της παλαιοχριστιανικής εποχής.
Το 1874 παραχωρείται από το Οθωμανικό Δημόσιο στην Ελληνική Κοινότητα μεγάλη έκταση εκτός των ανατολικών τειχών προκειμένου να ιδρύσει νεκροταφείο για τα μέλη της. Αυτή παραχωρεί το 1876 τον χώρο στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ανδρών Θεσσαλονίκης για να εγκαταστήσει και να συντηρήσει το Νεκροταφείο. Από την έκταση, που είχε παραχωρηθεί αρχικά στην Ελληνική Κοινότητα, αποσπώνται σταδιακά τμήματα προκειμένου να δημιουργηθούν τα νεκροταφεία της αρμενικής και της εξαρχικής κοινότητας καθώς και των διαμαρτυρομένων, αλλά και για τη δημιουργία του Δημοτικού Νοσοκομείου.
Το Δημοτικό Νοσοκομείο, η ανοικοδόμηση του οποίου άρχισε στα 1902-1903 και εγκαινιάστηκε το 1904, καταλαμβάνει και αναπτύσσεται στην περιοχή στα Β/ΒΑ των κοιμητηρίων της Ευαγγελιστρίας και στα δυτικά του χειμάρρου που διασχίζει την περιοχή. Η πρωτοβουλία της ίδρυσής του οφείλεται στον τότε Δήμαρχο Θεσσαλονίκης Χουλουσή Μπέη και τα σχέδια αποδίδονται στον Ξενοφώντα Παιονίδη. Στον ίδιο χώρο θα δημιουργηθούν και θα αναπτυχθούν διαδοχικά το κυρίως κτίριο του Νοσοκομείου, το Λυσσιατρείο στα Νότια του κεντρικού κτιρίου και το Φθισιατρείο στο ΒΑ άκρο του οικοπέδου. Μεταξύ του Νοσοκομείου και του Φθισιατρείου δημιουργήθηκε ένας μεγάλος κήπος που έλαβε αργότερα την ονομασία «Κήποι του Πασά».
Οι «Κήποι του Πασά» δημιουργούνται ταυτόχρονα με το Νοσοκομείο και αποτελούν αρχικά αναπόσπαστο τμήμα του. Η ημερομηνία κατασκευής, που βρίσκεται σε διάτρητο ανάγλυφο της κάτω ζώνης του κεντρικού σιντριβανιού, είναι αδιάψευστη μαρτυρία. Αναγράφεται η ημερομηνία του έτους της Εγίρας 1320 δηλαδή 1904. Η δημιουργία του Δημοτικού αυτού Πάρκου αποτελεί τμήμα ενός συνολικού σχεδιασμού εξωραϊσμού της πόλης, που ξεκίνησε δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα με τη δημιουργία της οδού Χαμηδιέ και του ομώνυμου σιντριβανιού, όπως αναφέρει ο ιστορικός της αρχιτεκτονικής καθηγητής Βασίλης Κολώνας,
Δομή του Πάρκου και του ιστορικού Σιντριβανιού
Ο χώρος του Πάρκου, όπως αρχικά και του Νοσοκομείου είναι περιφραγμένος με μαντρότοιχο από λιθοδομή. Σε μεγάλο τμήμα του στην κατωφέρεια μεταξύ σιντριβανιού και Νοσοκομείου δημιουργήθηκε αρχικά πευκώνας με την φύτευση δεκάδων πεύκων.
Η αρχική ιδιοκτησία του Νοσοκομείου Άγιος Δημήτριος με τους Κήπους του Πασά από τοπογραφικό διάγραμμα του 1944 (Αρχείο Δήμου Θεσσαλονίκης) Πηγή : Νεώτερα Μνημεία της Θεσσαλονίκης, ΥΠΠΟ-ΥΒΕ, Θεσσαλονίκη 1985-1986, σ. 165
Το σιντριβάνι στους Κήπους του Πασά περιελάμβανε τρεις κατασκευές: το κυρίως κτίσμα που είναι και το μεγαλύτερο και περιλαμβάνει μια σήραγγα στην κάτω ζώνη του, μια δεξαμενή με υπέργεια απόληξη και ένα κτίσμα με χρήση μικρού καθιστικού.
Πηγή: Β. Κολώνας, Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών, Εικονογραφία της Συνοικίας των Εξοχών (1885-1912), σ. 94-95
Τα κτίσματα του σιντριβανιού μελέτησαν αρχικά το 1983 οι αρχιτέκτονες Π. Αστρεινίδου και Κλ. Θεολογίδου οι οποίες για πρώτη φορά συνέδεσαν τη μορφολογία και τυπολογία της κατασκευής του με τα σύγχρονά του ρεύματα της «φανταστικής αρχιτεκτονικής» των αρχών του 20ού αιώνα που εμφανίστηκαν σε όλη την Ευρώπη και ιδιαίτερα με το έργο του καταλανού αρχιτέκτονα Antoni Gaudi όπως αυτό αποτυπώνεται στη δημιουργία του Πάρκου Guell στη Βαρκελώνη (1906).
Η κάτω ζώνη των κατασκευών δομείται με ακατέργαστη πέτρα και η ανώτερη ζώνη με πλίνθους. Στο κεντρικό τμήμα της η κυρίως κατασκευή ενισχύεται με σιδηροδοκούς που αποτελούν τα φέροντα στοιχεία της. Το κονίαμα λειτουργεί τόσο ως συνδετικό υλικό αλλά και ως μορφοπλαστικό υλικό στην όλη διαμόρφωση, που έχει την εικόνα μεγάλου σύνθετου γλυπτού. Την όλη σύνθεση ολοκληρώνουν διακοσμητικές ταινίες από μεταλλευτική μαύρη σκουριά (κατάλοιπα χύτευσης). Τη γενική σύνθεση ολοκλήρωναν πήλινες γλάστρες που δεν διασώζονται σήμερα. Στις μικρές συμπληρωματικές κατασκευές του συνόλου του σιντριβανιού διακρίνονται διαμορφώσεις διακοσμητικές ζωόμορφες και σύμβολα τεκτονικά. Στην πρώτη φάση της κατασκευής του το σιντριβάνι περιελάμβανε και πρόσθετες κατασκευές όπως ένα κιόσκι από κλαριά στο τμήμα του μικρού καθιστικού , όπως τεκμηριώνεται από φωτογραφίες που διασώζονται στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης (έρευνα Β. Κολώνα).
Το Πάρκο στην πορεία του χρόνου
Ήδη το 1955 είχε κατεδαφιστεί το κτίσμα του Φθισιατρείου. Μετά την παραχώρηση του Δημοτικού Νοσοκομείου στο Ελληνικό Δημόσιο το 1971, η έκταση του πάρκου αποκόπηκε από αυτό και αποτέλεσε αυτόνομο χώρο πρασίνου, τον οποίο διαχειρίζεται ο Δήμος Θεσσαλονίκης. Τα ανατολικά όρια του Πάρκου αποτελούν και το διοικητικό όριο μεταξύ του Δήμου Θεσσαλονίκης και του Δήμου Αγίου Παύλου (σήμερα Δήμου Νεάπολης -Συκεών).
Ενώ οι «Κήποι του Πασά» έχουν χαρακτηρισθεί ως διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού ήδη από το 1984, σταδιακά αποσπάστηκαν τμήματα του Πάρκου και αποδόθηκαν για την ανέγερση εκπαιδευτηρίων, δημιουργίας χώρου αθλοπαιδιών και στάθμευσης οχημάτων (1985).
Νεώτερες διαμορφώσεις κατά τη δεκαετία του 1990 εμπλουτίζουν το υψηλό και χαμηλό πράσινο του χώρου. To 1993 o Δήμος Θεσσαλονίκης προκηρύσσει Πανελλήνιο διαγωνισμό ιδεών για τη δημιουργία στους Κήπους του Πασά ενός Πάρκου Ειρήνης και Φιλίας. Το Α’ βραβείο απονέμεται στα σχέδια των μελετητριών Μ. Ανανιάδου-Τζημοπούλου και Αθ. Μπαρώνου. Σύμφωνα με τα σχέδια υλοποιείται στη δυτική πλευρά των Κήπων μια πλατεία με υδάτινες διαδρομές σε μορφή καναλιών.
Η νέα όμως επέμβαση παραμένει αποσπασματική και δεν ολοκληρώνει τον ιστορικό χαρακτήρα του συνόλου. Η μεγάλη έλλειψη στο ιστορικό σιντριβάνι είναι αυτή του νερού. Καμία από τις επεμβάσεις στο χώρο, ούτε αυτή της τμηματικής αποκατάστασης του ιστορικού σιντριβανιού από το ΥΠΠΟ, απέδωσε στο ιστορικό σιντριβάνι την αρχική του λειτουργία.
ΠΗΓΕΣ
- Νίκος Μουτσόπουλος, Θεσσαλονίκη 1900-1917, Θεσσαλονίκη 1980
- Νεώτερα Μνημεία της Θεσσαλονίκης, ΥΠΠΟ-ΥΒΕ, Θεσσαλονίκη 1985-1986
- Β. Κολώνας, Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών, Εικονογραφία της Συνοικίας των Εξοχών (1885 – 1912)
- Αρχείο ΕΛΛΕΤ-Παράρτημα Θεσσαλονίκης, Αρχείο ΧΑΝΘ, Αρχείο Δήμου Θεσσαλονίκης, TV100, 7oυ ΓΕΛ, Αρχείο Άννας Πασιά, Αρχείο Χάρη Κυριάκου
Πληροφορίες για τη κοινωνική δράση στην ιστοσελίδα Χ.Α.Ν.Θ. www.ymca.gr
Τομέας Άνθρωπος & Κοινωνία
2316001000 (4841,4842)